Zez – czym jest? Rodzaje, przyczyny, diagnozowanie i leczenie

Zez to jedno z najczęstszych zaburzeń narządu wzroku, które może dotknąć zarówno dzieci, jak i dorosłych. Choć często postrzegany jest głównie jako problem estetyczny, w rzeczywistości może prowadzić do poważnych zaburzeń widzenia i znacząco wpływać na jakość życia. Wczesne rozpoznanie i odpowiednie leczenie są kluczowe dla zachowania prawidłowego rozwoju widzenia, szczególnie u najmłodszych pacjentów.

Czym jest zez?

Zez (łac. strabismus) to zaburzenie układu wzrokowego charakteryzujące się nieprawidłowym ustawieniem gałek ocznych. W warunkach prawidłowych obie gałki oczne powinny być skierowane na ten sam punkt w przestrzeni, co umożliwia powstanie pojedynczego obrazu. 

Przy zezie jedna z gałek ocznych lub obie odchylają się od prawidłowej osi widzenia, co może prowadzić do poważnych konsekwencji dla układu wzrokowego. To schorzenie może wpływać nie tylko na estetykę, ale przede wszystkim na jakość widzenia obuocznego, percepcję głębi i prawidłową ocenę odległości. W przypadku nieleczonego zeza może dojść do rozwoju niedowidzenia, czyli znacznego osłabienia ostrości wzroku w zezującym oku.

W jakim wieku pojawia się zez?

Zez może pojawić się w różnych okresach życia, jednak najczęściej rozwija się we wczesnym dzieciństwie. Pierwsze objawy można zaobserwować już w pierwszych miesiącach życia dziecka, choć niektóre formy zeza ujawniają się dopiero w wieku przedszkolnym lub szkolnym. 

Szczególnie ważne jest, aby zwracać uwagę na odruchy fiksacyjne, które kształtują się w pierwszych 3-6 miesiącach życia dziecka. Wczesne wykrycie problemu ma kluczowe znaczenie, ponieważ im wcześniej rozpocznie się leczenie, tym większe są szanse na pełne wyleczenie i prawidłowy rozwój widzenia obuocznego.

Jakie są rodzaje zeza?

Zez może przyjmować różne formy, a jego klasyfikacja jest istotna dla określenia właściwego sposobu leczenia. Rozróżnienie poszczególnych typów zeza pomaga w doborze najskuteczniejszej metody terapii i przewidywaniu rokowania.

Zez nabyty i wrodzony

Zez wrodzony występuje od urodzenia lub pojawia się w pierwszych miesiącach życia, często ma podłoże genetyczne i wymaga szczególnie szybkiej interwencji. Zez nabyty rozwija się później, może być skutkiem urazu, choroby lub innych czynników środowiskowych.

Zez towarzyszący i porażenny

Zez towarzyszący charakteryzuje się stałym kątem odchylenia oka w różnych kierunkach spojrzenia. Zez porażenny natomiast objawia się zmiennym kątem odchylenia i często towarzyszy mu podwójne widzenie, występuje najczęściej w wyniku urazów lub chorób neurologicznych.

Zez jawny i ukryty

Zez jawny jest widoczny gołym okiem, podczas gdy zez ukryty można wykryć tylko podczas specjalistycznych badań diagnostycznych. W przypadku zeza ukrytego sprawne widzenie obuoczne pozwala na utrzymanie prawidłowego ustawienia oczu w normalnych warunkach.

Zez stały i okresowy

Zez stały występuje nieprzerwanie, niezależnie od okoliczności. Zez okresowy pojawia się tylko w określonych sytuacjach, na przykład podczas zmęczenia lub stresu.

Zez akomodacyjny

Jest to szczególna forma zeza związana z procesem akomodacji oka, czyli dostosowywaniem ostrości widzenia do różnych odległości. Często towarzyszy wadom wzroku, szczególnie nadwzroczności.

Zez jednostronny i naprzemienny

W zezie jednostronnym zawsze to samo oko ulega odchyleniu, co może prowadzić do niedowidzenia. W zezie naprzemiennym odchyleniu ulega raz jedno, raz drugie oko, co zwykle wiąże się z lepszym rokowaniem.

Jakie są przyczyny zeza?

Zez może rozwinąć się z wielu różnych powodów, a poznanie jego przyczyny jest kluczowe dla skutecznego leczenia. Często występuje kombinacja kilku czynników, które przyczyniają się do powstania tego schorzenia.

• Wady refrakcji – szczególnie nieskorygowana nadwzroczność może prowadzić do rozwoju zeza zbieżnego poprzez nadmierną akomodację
• Choroby układu nerwowego – różnego rodzaju schorzenia neurologiczne mogą wpływać na pracę mięśni ocznych i prowadzić do zeza
• Czynniki genetyczne – występowanie zeza w rodzinie zwiększa ryzyko jego pojawienia się u dziecka
• Choroby ogólnoustrojowe – cukrzyca, nadciśnienie tętnicze czy zaburzenia endokrynologiczne mogą przyczynić się do rozwoju zeza
• Urazy – mechaniczne uszkodzenia oczodołu lub mięśni okołogałkowych mogą skutkować zezem porażennym
• Choroby mięśni gałkoruchowych – nieprawidłowości w funkcjonowaniu mięśni odpowiedzialnych za ruchy gałek ocznych
• Zaburzenia w obrębie oczodołu – różnego rodzaju zmiany strukturalne mogą prowadzić do nieprawidłowego ustawienia gałek ocznych

W jaki sposób diagnozowany jest zez?

Diagnostyka zeza wymaga kompleksowego podejścia i obejmuje szereg specjalistycznych badań. Podstawą jest szczegółowe badanie okulistyczne, które rozpoczyna się od wywiadu z pacjentem lub rodzicami dziecka. Podczas badania specjalista ocenia ustawienie gałek ocznych w różnych kierunkach spojrzenia oraz wykonuje pomiar kąta zeza za pomocą specjalnych testów. 

Ważnym elementem diagnostyki jest również badanie ostrości wzroku oraz ocena refrakcji, która pozwala wykryć ewentualne wady wzroku. Kluczowe znaczenie ma również badanie ortoptyczne, które ocenia stan widzenia obuocznego i zdolność do fuzji obrazów z obu oczu.

W jaki sposób widzi osoba z zezem?

Osoba z zezem może doświadczać różnych zaburzeń widzenia. Najczęstszym problemem jest podwójne widzenie, które powstaje, gdy mózg nie jest w stanie połączyć w jeden obraz informacji docierających z obu oczu. W przypadku zeza jednostronnego mózg może nauczyć się ignorować obraz z zezującego oka, co prowadzi do rozwoju niedowidzenia. 

Pacjenci często mają problemy z oceną odległości i głębi, co może utrudniać wykonywanie codziennych czynności. Niektóre osoby przyjmują nieprawidłową pozycję głowy, aby skompensować zaburzenia widzenia, co może prowadzić do problemów z kręgosłupem szyjnym.

W jaki sposób można leczyć zeza?

Leczenie zeza jest procesem złożonym i wymaga indywidualnego podejścia do każdego pacjenta. Podstawowe metody terapii obejmują:

• Korekcja wad wzroku – odpowiednio dobrane okulary lub soczewki kontaktowe mogą w niektórych przypadkach poprawić ustawienie oczu
• Ćwiczenia ortoptyczne – specjalistyczne ćwiczenia wykonywane pod nadzorem specjalisty, mające na celu poprawę współpracy obu oczu i wzmocnienie widzenia obuocznego
• Okluzja – zasłanianie lepiej widzącego oka w celu zmuszenia słabszego oka do pracy i zapobiegania niedowidzeniu
• Leczenie pryzmatyczne – stosowanie specjalnych okularów pryzmatycznych, szczególnie pomocnych przy podwójnym widzeniu

Na czym polega operacja zeza?

Operacja zeza to zabieg chirurgiczny wykonywany w przypadkach, gdy metody zachowawcze nie przynoszą oczekiwanych rezultatów. Celem operacji jest przywrócenie prawidłowego ustawienia gałek ocznych poprzez korektę długości i napięcia mięśni zewnątrzgałkowych. Zabieg przeprowadzany jest w znieczuleniu ogólnym lub miejscowym, w zależności od wieku pacjenta i zakresu operacji.

Przed zabiegiem konieczne jest wykonanie szczegółowych badań diagnostycznych, które pozwalają określić dokładny kąt zeza i zaplanować zakres operacji. W niektórych przypadkach może być konieczne wykonanie więcej niż jednego zabiegu dla uzyskania optymalnego efektu. Alternatywną metodą leczenia chirurgicznego może być podanie toksyny botulinowej do mięśni zewnątrzgałkowych. Jest to skuteczne w przypadku zeza porażennego.

Bibliografia:

1. Birch E.E., Holmes J.M. The clinical profile of amblyopia in children younger than 3 years of age. J AAPOS. 2010 Dec; 14(6): 494-7. doi: 10.1016/j.jaapos.2010.10.004. PMID: 21168072; PMCID: PMC3310435.
2. Ahmed N., Fashner J. Eye Conditions in Infants and Children: Amblyopia and Strabismus. FP Essent. 2019 Sep; 484: 18-22. PMID: 31454213.
3. Sharma P., Gaur N., Phuljhele S., Saxena R. What’s new for us in strabismus? Indian J Ophthalmol. 2017 Mar; 65(3): 184-190. doi: 10.4103/ijo.IJO_867_16. PMID: 28440246; PMCID: PMC5426122.
4. Kawalec W., Grenda R., Kulus M. Pediatria TOM II. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2018.
5. https://www.mp.pl/okulistyka/wytyczne/wytyczne-i-artykuly/100614,wytyczne-dotyczace-postepowania-w-zezie-u-dzieci-czesc-1